Cyprus Freethinkers nullius in verba
Το πρωινό της 1ης Νοεμβρίου του 2007 το πρώτο πράγμα που έκανα ήταν να κατεβώ στο περίπτερο της γειτονιάς μου στην Ισπανία και αγοράσω τις δυο δημοφιλέστερες ισπανικές εφημερίδες. Ο λόγος; Επρόκειτο για την κατακλείδα μιας από τις μεγαλύτερες περιπτώσεις πολιτικής προπαγάνδας και γλωσσικής παραποίησης στα μέσα ενημέρωσης που υπήρξα ποτέ μάρτυρας.
Αιτία της αναταραχής ήταν η ανακοίνωση της καταδίκης που αποφάσισε το Ανώτατο Δικαστήριο για τους συμμετέχοντες στις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11-Μ, και το τέλος μιας σκληρής αντιπαράθεσης που κράτησε για τρεισίμισι ολόκληρα χρόνια.
Στις 11 Μαρτίου του 2004, τρεις μόλις μέρες πριν από τις εθνικές εκλογές στην Ισπανία, δέκα βόμβες εκπυρσοκρότησαν σε τέσσερα τρένα των προαστίων της Μαδρίτης, σκοτώνοντας 191 και τραυματίζοντας σχεδόν 2000 άτομα. Επρόκειτο για την μεγαλύτερη τρομοκρατική επίθεση στην ιστορία της χώρας.
Από την στιγμή που έγινε γνωστή η είδηση έκαναν την εμφάνιση τους πολλές και διάφορες υποθέσεις για τους αυτουργούς των επιθέσεων, και ειδικότερα τις τρεις μέρες που έμεναν μέχρι τις εθνικές εκλογές της χώρας. Από τις πρώτες ώρες των επιθέσεων, οι βασικοί ύποπτοι ήταν δυο: Από την μια η βασκική εθνικιστική οργάνωση ΕΤΑ, που δρούσε στην Ισπανία με αίτημα την αυτονομία της βασκικής χώρας και που μόλις λίγους μήνες πριν είχε επιχειρήσει μια τρομοκρατική επίθεση σε σιδηροδρομικό σταθμό της Μαδρίτης, και από την άλλη η ισλαμική τρομοκρατική οργάνωση Al Quaeda, με πιο διεθνή χαρακτήρα και που είχε ήδη απειλήσει την Ισπανία λόγω της στήριξης που παρείχε στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Μεγάλη Βρετανία για την εισβολή τους στο Ιράκ.
Τα δυο μεγάλα πολιτικά κόμματα της Ισπανίας, το Ισπανικό Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα PSOE, με κεντροαριστερή ιδεολογία, και το Λαικό Κόμμα PP με δεξιά ιδεολογία, το οποίο κυβερνούσε τα τελευταία χρόνια με πρωθυπουργό τον Jose Maria Aznar, συσχέτισαν καιροσκοπικά τις επιθέσεις με τις εθνικές εκλογές και η υπόθεση για το ποιά ήταν η οργανώτρια ομάδα βασίστηκε όχι σε ερευνητικά στοιχεία αλλά στα εκλογικά συμφέροντα του κάθε ενός.
Εαν αποδεικνυόταν ότι η ΕΤΑ ήταν η οργανώτρια των επιθέσεων, αυτό θα ευνοούσε τις εκλογικές προσδοκίες του PP, του οποίου η καταπολέμηση της οργάνωσης αυτής αποτελούσε σημαντικό μέρος της πολιτικής αντζέντας. Το PP είχε χρησιμοποιήσει την τρομοκρατία της ΕΤΑ σαν όπλο εναντίον του PSOE για την στήριξη που παρείχε στο σχέδιο κρατικής κυριαρχίας του προέδρου της αυτόνομης βασκικής κοινότητας Ibarretxe, όπως και εναντίον των βασκικών και καταλανικών εθνικιστικών κομμάτων που ζητούσαν αυτονομία. Από την άλλη, εαν αποδεικνυόταν ότι ο αυτουργός ήταν κάποια φανατική ισλαμική οργάνωση, οι ψηφοφόροι θα την έβλεπαν σαν μια πολεμική απάντηση στην απόφαση του PP για την ισπανική συμμετοχή στην πρόσφατη αμερικανική εισβολή στο Ιράκ.
Χρειάστηκαν τρεισίμηση χρόνια εκτεταμένων ερευνών, συλλήψεων, θεωριών συνωμοσίας και πολιτικής σύγχισης, οι οποίες περιλάμβαναν υποτιθέμενο στέλεχος της Al Qaeda να αναλαμβάνει την ευθύνη και την ΕΤΑ να αρνείται οποιαδήποτε ανάμειξη, την εύρεση και ανάλυση βομβών που δεν είχαν εκπυρσοκροτείσει και την αμφισβητούμενη μαζική αυτοκτονία εφτά υπόπτων, για να δικαστούν από το Ανώτατο Δικαστήριο 28 κατηγορούμενοι. Στις 31 Οκτωβρίου 2007 το δικαστήριο εξέδωσε την ετυμηγορία. Από τους 28, οι 21 βρέθηκαν ένοχοι για εγκλήματα που κυμαίνονται από πλαστογραφία μέχρι και φόνο.
Οι δυο δημοφιλέστερες εφημερίδες της Ισπανίας είναι από την μια η El Pais, η οποία αυτοπροσδιορίζεται ως φιλοευρωπαϊκή και δημοκρατική, βρίσκεται ιδεολογικά ανάμεσα στην κεντροαριστερά και την αριστερά, και τείνει περισσότερο προς τις απόψεις του PSOE, και από την άλλη η εφημερίδα El Mundo, που ορίζει την συντακτική πολιτική της ως φιλελεύθερη, τείνει να συμφωνεί με το PP και ασκεί συχνά κριτική απέναντι στο PSOE και τους περιφερειακούς εθνικισμούς με σκοπό την περιφερειακή αυτονομία.
Καθώς εντέλει νικήτριο κόμμα στις εκλογές αποτέλεσε το PSOE, κατά την διάρκεια της διακυβέρνησης του με πρωθυπουργό τον Jose Luis Rodriguez Zapatero, η εφημερίδα της πλέον αντιπολίτευσης El Mundo ήταν μια από τις μεγαλύτερες υποκινήτριες δυνάμεις των λεγόμενων Θεωριών Συνομωσίας της 11-Μ, θεωρίες που αμφισβητούσαν τις δικαστικές έρευνες των επιθέσεων με επιχειρήματα ότι υπήρχαν άλυτα ερωτήματα και ασαφείς πληροφορίες. Από τον Απρίλιο του 2004 η εφημερίδα δημοσίευσε μια σειρά άρθρων που αναφέρονται στο σύνολο τους ως «Οι μαύρες τρύπες της 11-Μ», εκφράζοντας τις ανησυχίες τους για το είδος εκρηκτικών που χρησιμοποιήθηκαν, την ανάμειξη της ΕΤΑ, την αστυνομική επιτήρηση, αντιφατικά στοιχεία και άλλα.
Αν και οι θέσεις των δυο αυτών μέσων ενημέρωσης ήταν αντίθετες ήδη από τις πρώτες ώρες των επιθέσεων, είναι αξιοσημείωτο το πόσο διαφορετικά αντέδρασαν και πώς παρουσίασαν τα γεγονότα ακόμα και μετά την τελεσίδικη απόφαση του ανώτατου δικαστηρίου. Μια απόφαση, δυο συμφέροντα, δυο διαφορετικές ερμηνείες. Την μέρα μετά την ανακοίνωση της καταδίκης, παρατηρούμε τους ακόλουθους τίτλους στις πρωινές εκδόσεις (το έντονο μαύρο έχει προστεθεί για έμφαση):
El Pais:
«Η καταδίκη της 11-Μ επιβεβαιώνει την ισλαμική οργάνωση και απορρίπτει την ΕΤΑ». Η συνοδευτική φωτογραφία στο πρωτοσέλιδο δείχνει τον δικαστή να σηκώνει το χέρι του και να δείχνει κατηγορηματικά.
«Το δικαστήριο απορρίπτει την ΕΤΑ και ρίχνει την ευθύνη των επιθέσεων σε μια ‘τζιχαντιστική’ οργάνωση» Η φωτογραφία δείχνει έναν από τους κατηγορούμενους την μέρα της καταδίκης.
Για τον πρόεδρο του κόμματος:
«Zapatero: Έχει αποδοθεί δικαιοσύνη. Πρέπει να κοιτάξουμε μπροστά». Η συνοδευτική φωτογραφία δείχνει τον Zapatero με αποφασιστικό βλέμμα και το χέρι του δυναμικά πάνω στην έδρα κατά την διάρκεια της θεσμικής του παρέμβασης.
ενώ για τον πολιτικό αντίπαλο:
«Ο Rajoy υποστηρίζει την συνέχεια της έρευνας» Η φωτογραφία δείχνει τον αρχηχό του αντίπαλου κόμματος να σκοντάφτει πάνω σε κάτι μόλις πριν την ομιλία του στα μέσα ενημέρωσης.
«Το τέλος της ατίμωσης». «11-Μ. Υπόθεση κλειστή».
El Mundo:
«Αθωώθηκαν οι ‘εγκέφαλοι’ της 11-Μ» Η φωτογραφία παρουσιάζει την δικαστική αίθουσα με έδρες σε κυκλική διάταξη, και στο κέντρο μια άδεια καρέκλα και ένα μικρόφωνο.
«Το δικαστήριο αθωώνει εφτά από τους 28 κατηγορούμενους και αφήνει ‘χωρίς εγκέφαλο’ την επίθεση» Φωτογραφία: Οι πλάτες δύο συγγενών θυμάτων με το χέρι της μίας στην πλάτη της άλλης για αλληλοστήριξη.
Για τον πρόεδρο του κόμματος:
«Ο Rajoy βγαίνει κερδισμένος από τις καταδίκες και υποστηρίζει την συνέχεια της έρευνας» Φωτογραφία: Ο Rajoy μιλά μπροστά από το μικρόφωνο της έδρας του με το βλέμμα ψηλά.
ενώ για τον αντίπαλο:
«Το PSOE επισημαίνει το ‘ψέμα’ του PP και ο Zapatero την δικαστική ‘αλήθεια’» Φωτογραφία: Ο Zapatero με μια διαγώνια κλίση στην εικόνα φόντου που δημιουργεί κάποια αστάθεια στην φωτογραφία.
«Το τέλος της αρχής στην έρευνα της 11-Μ».
Ας δούμε όμως και μερικά αποσπάσματα από τα σημαντικότερα άρθρα, και πώς καταφέρνουν να εισάγουν ακόμα και έννοιες εντελώς αντίθετες:
Για τον πόλεμο στο Ιράκ:
«Η καταδίκη δεν συλλέγει την αιτία των επιθέσεων, αν και το Δικαστήριο αναφέρει ότι ο Jamal Ahmidan, El Chino, στις 26 του Φεβρουαρίου 2004, στο κτήμα του Chinchon, είχε μια συζήτηση με την Carmen Toro (που επίσης αθωώθηκε) και είπε: ‘Είμαστε ο πιο δυνατός στρατός’ και δικαιολόγησε τις επιθέσεις στους Δίδυμους Πύργους της Νέας Υόρκης […] προσθέτοντας ότι ‘και στο Ιράκ πέθαιναν αθώοι από τον ισπανικό στρατό που έστειλε ο Aznar’». [El Pais]
ενώ
«Δεν υπάρχει αναφορά στον υπαίτιο των επιθέσεων, που το Υπουργείο Δημόσιας Τάξης έθεσε στην σύλληψη της ομάδας του Abu Dahdah και στην επέμβαση της Ισπανίας στον πόλεμο του Ιράκ». [El Mundo].
Για την φύση της οργάνωσης:
«Οι επιθέσεις στα τρένα των προαστίων της Μαδρίτης διαπράχτηκαν από μια τζιχαντιστική οργάνωση, της οποίας τα κύρια μέλη αυτοκτόνησαν στις 3 απριλίου του 2004 σε ένα διαμέρισμα στο Leganes». [El Pais]
ενώ
«Υπάρχει μια σαφής αναφορά ότι οι αυτόχειρες του Leganes ήταν ‘μέλη τρομοκρατικών οργανώσεων ή ομάδων τζιχατιστικού τύπου’ και που μπορεί να αποτελούνταν από ‘μια μόνο ομάδα περιορισμένων ατόμων της οποίας οι εγκληματικές πράξεις αποσκοπούν τους ίδιους ή παρόμοιους σκοπούς και στόχους με άλλους ή άλλες ομάδες με τις οποίες δεν υπάρχει οργανική σχέση, τακτική ή στρατηγική» [El Mundo].
Για τους λόγους απαλλαγής ενός σημαντικού υπόπτου:
«Οι δικαστές απάλλαξαν από όλες τις κατηγορίες τον Rabei Osman, Mohamed el Egipcio, όχι επειδή θεωρούν ότι δεν είναι τρομοκράτης, αλλα επειδή ήδη καταδικάστηκε στην Ιταλία για αυτό το έγκλημα και δεν γίνεται να τον καταδικάσουν δυο φορές για τα ίδια πράγματα». [El Pais]
ενώ
«Η απόφαση θεωρεί αθώο τον Rabei Osman el Egipcio, τον οποίο η Εισαγγελία θεωρούσε τον εγκέφαλο της σφαγής» [El Mundo].
Ακολουθούν αποσπάσματα από άρθρα που τοποθετούν την θέση της συντακτικής ομάδας για την απόφαση:
Η καταδίκη του Εθνικού Δικαστηρίου για την 11-Μ δεν μπορούσε να είναι πιο ξεκάθαρη και πειστική: καμία συνομωσία, ούτε ίχνος της ΕΤΑ. […] Έγινε απολύτως ξεκάθαρο ποιοί ήταν οι υπαίτιοι της σφαγής, η προέλευση και το είδος των εκρηκτικών και ο τρόπος χρηματοδότησης. Το δικαστήριο περιέγραψε με σαφήνεια πώς λειτούργησαν οι τοξικοί και προπαγανδιστές της τηλενουβέλας, οι μαθητευόμενοι μάγοι που θέλησαν να δικάσουν δικαστές, αστυνομικούς και δημοσιογράφους, όλα ανακατεμένα. [El Pais]
ενώ
«Σύμφωνα με την εχτεσινή δικαστική απόφαση, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι […] τζιχαντιστές έβαλαν τις βόμβες στα τρένα, όμως αυτό που δεν είναι καθόλου ξεκάθαρο είναι το ποιός τους έβαλε να το κάνουν. Αυτό όχι μόνο αφήνει βαθιά πειραγμένη την επίσημη εκδοχή της Εισαγγελίας και της Κυβέρνησης, αλλά και αποδεικνύει ότι υπάρχουν σημαντικές πτυχές για την σφαγή τις οποίες εξακολουθούμε να μην γνωρίζουμε. [El Mundo]
Βλέπουμε ότι πολλές φορές όχι μόνο αλλάζει η ερμηνεία των πληροφοριών, αλλά εισάγονται και καινούριες αναληθείς ή αβάσιμες πληροφορίες. Σε τέτοιες περιπτώσεις, οι πληροφορίες παρουσιάζονται σαν επιπρόσθετα στοιχεία σε ένα επιχείρημα χωρίς να τραβούν ιδιαίτερα την προσοχή, ή μέσω λογικών σφαλμάτων.
Παραδείγματα:
«Ο πρόεδρος της Οργάνωσης Θυμάτων Τρομοκρατίας έδειξε το πόσο νοιάζεται για θύματα της επίθεσης: καθόλου. Σε αντίθετη περίπτωση, δεν θα δήλωνε απογοητευμένος από μια ποινή που καταδικάζει τους τρομοκράτες.»
Το να μείνει κάποιος ικανοποιημένος από την ποινή δεν σημαίνει ότι νοιάζεται για τα θύματα, ούτε το αντίθετο. Μπορεί να είναι ικανοποιημένος ή απογοητευμένος από άλλες λεπτομέρειες της δίκης. Ο δημοσιογράφος χρησιμοποιεί την επίκληση στο συναίσθημα για να πείσει για την γνώμη του (ότι η ποινή είναι ικανοποιητική).
«Ο Αιγύπτιος κατηγορήθηκε για κάποιες ηχογραφήσεις στις οποίες αναιρούσε τα λεγόμενα του, και που στο τέλος αποδείχτηκε ότι είχαν μεταφραστεί λάθος». [Ο Αιγύπτιος εν τέλει απαλλάχτηκε από τις κατηγορίες].
Εδώ ο δημοσιογράφος θέλει να πείσει ότι η κατηγορία του Αιγυπτίου ήταν λανθασμένη και ότι ο αυτουργός ήταν άλλος. Το ότι ο Αιγύπτιος κατηγορήθηκε για κάποιες ηχογραφήσεις που μεταφράστηκαν λάθος, δεν σημαίνει ότι αυτό ήταν το μοναδικό στοιχείο με το οποίο κατηγορήθηκε. Επίσης, μπορεί να μην ήταν ούτε ο λόγος για τον οποίο αφέθηκε ελεύθερος. Στην συγκεκριμένη περίπτωση, αφέθηκε ελεύθερος επειδή έχτιζε ήδη ποινή για το συγκεκριμένο έγκλημα.
Ως τελικό παράδειγμα, ας δούμε την εισαγωγή της αντίθεσης μέσω γλωσσικών στοιχείων:
Αλήθεια εναντίον Συνωμοσίας:
«Η καταδίκη του Εθνικού Δικαστηρίου για την μεγαλύτερη τρομοκρατική επίθεση στην ιστορία της Ισπανίας, που διάβασε εχτές ο δικαστής Javier Gomez Bermudez, εισέπραξαν με ικανοποίηση στην Moncloa, αλλά χωρίς έκπληξη. Ο πρωθυπουργός Jose Luis Rodriguez Zapatero […] ήταν βέβαιος για μια καταδίκη που θα καθόριζε την αλήθεια των γεγονότων, θα καθιέρωνε την ευθύνη των συντελεστών της, θα αποσυναρμολογούσε την θεωρία συνομωσίας και θα παρηγορούσε τους συγγενείς των 191 νεκρών της επίθεσης και των 1.856 τραυματιών». [El Pais]
ενώ
«Ο Mariano Rajoy είναι επιφυλακτικός άνθρωπος, που συνηθίζει να προσέχει πολύ τις κινήσεις του. Εχτές, σε μια από τις στιγμές-κλειδί της θητείας του, όταν έπρεπε να προσφέρει την πρώτη αντίδραση σε μια καταδίκη καταστροφική προς την φήμη της συνομωσίας που ενθάρρυνε και το PP, ο Rajoy κατέβηκε από το γραφείο του και πέρασε μπροστά από όλους τους δημοσιογράφους καπνίζοντας ένα πούρο, για πρώτη φορά στα χρονικά. […] Ο αρχηγός του κόμματος της αντιπολίτευσης γαντζώθηκε στο γεγονός ότι οι υποτιθέμενοι εγκέφαλοι έχουν αθωωθεί για να προσφέρει μια επιβράβευση σε εκείνους οι οποίοι, μέσα από το PP και τα συναφή μέσα ενημέρωσης, ενεθάρρυναν την θεωρία συνομωσίας». [El Pais].
Θάρρος εναντίον Υποκρισίας:
«Ο Mariano Rajoy κάπνισε εχτές ένα πούρο. Το έκανε κυριολεκτικά, μπροστά σε όλους, όταν κατέβηκε, με την δήλωση στο χέρι, από το γραφείο του στον έβδομο όροφο της έδρας του κόμματος του σε μια αίθουσα γεμάτη δημοσιογράφους». [El Mundo].
ενώ
«Η κυβέρνηση και το PSOE κατένειμαν εχτές στην τελειότητα τους ρόλους τους την ώρα που έπρεπε να κρίνουν το περιεχόμενο της καταδίκης» [El Mundo]
Συνοπτικά, η ιδεολογική παραποίηση συμβαίνει στον τρόπο που παρουσιάζεται η είδηση (σελίδα, χώρος που καταλαμβάνει, συνοδευτική φωτογραφία), στην επιλογή του υλικού (σειρά εμφάνισης γεγονότων, τί επιλέγεται να αναφερθεί) και ο τρόπος με τον οποίο είναι γραμμένο το κείμενο. Η γλωσσική παραποίηση μπορεί να συμβεί με διάφορα τεχνάσματα, όπως:
-Ρήματα επικοινωνίας με τα οποία ερμηνεύεται ο λόγος κάποιου π.χ. υπογράμμισε, ομολόγησε, προειδοποίησε
-Μη αντικειμενικές ή συναισθηματικές λέξεις-κλειδί που εμφανίζονται αρκετές φορές στο ίδιο κείμενο, πχ. σκανδαλωθηρικό, πλαστό, συνομωσία
-Επίθετα και επιρρήματα π.χ. ξεκάθαρη ποινή, αποτελεσματική δικαιοσύνη, τοξικές αμφιβολίες
-Απόλυτες λέξεις π.χ. όλοι/κανένας, πάντα/ποτέ, όλα/τίποτα
-Εισαγωγικά όταν ο δημοσιογράφος δεν θέλει να συσχετιστεί με κάποιο όρο
-Μεταφορές, ειρωνία, σχήματα λόγου.
Συμπέρασμα:
‘Ενα γεγονός δεν αποτελεί «είδηση» αν δεν περάσει πρώτα από τα χέρια ενός δημοσιογράφου, ο οποίος θα την προσαρμόσει στις λειτουργίες και τους στόχους της εφημερίδας για την οποία εργάζεται πριν να την παρουσιάσει στο κοινό. Ως αποτέλεσμα, διαφορετικές εφημερίδες παρασκευάζουν και δημοσιοποιούν διαφορετικές εκδοχές για το ίδιο γεγονός.
Το γεγονός, δηλαδή η πραγματική είδηση, θα μπορούσε να συμπεριληφθεί σε μια με δυο γραμμές το πολύ, χρειάζονται όμως αρκετές παραγράφοι για να συμπληρωθεί ένα άρθρο. Το γεγονός συγχέεται έτσι με την ερμηνεία του γεγονότος από μια συγκεκριμένη οπτική γωνία, όπως επίσης και με την πρόσθεση πληροφοριών που θεωρούνται σχετικές ή κατάλληλες από τον δημοσιογράφο και στο σύνολο τους μεταφέρουν την εικόνα που ο ίδιος θέλει να δώσει.
Στην συντριπτική πλειοψηφία τους, οι δημοφιλέστερες εφημερίδες γέρνουν προς μια ή άλλη πολιτική ιδεολογία και διατηρούν μια κατεστημένη θέση για θέματα της επικαιρότητας, σύμφωνη με τα μεγάλα πολιτικά κόμματα διακυβέρνησης, και εξυπηρετούν ξεχωριστά συμφέροντα. Η αντικειμενικότητα ενός μέσου ενημέρωσης φαίνεται ιδιαίτερα σε καιρούς κρίσης. Η ιστορία της κάλυψης των γεγονότων της 11-Μ από τον ισπανικό τύπο αποτελεί τρανταχτό παράδειγμα ότι ακόμα και οι «ελεύθερες» και «δημοκρατικές» ευρωπαικές χώρες βρίσκονται πολύ μακριά από αυτό που μπορούμε να αποκαλέσουμε «ελευθερία τύπου».
-Elemenya