«…εκεί που υπάρχει ζωή, υπάρχει και θέληση: μα όχι θέληση για ζωή…»
— Νίτσε, Τάδε Έφη Ζαρατούστρα
Ως άθεοι, έχουμε συχνά ερωτηθεί, «Αν δεν υπάρχει θεός, τότε ποιο είναι το νόημα της ζωής;» Και πολλοί από μας ίσως έχουμε απαντήσει σ’ αυτό το ερώτημα ως εξής: «Το νόημα της ζωής είναι η επιβίωση».
Στο παρόν άρθρο αντιτίθεμαι σ’ αυτή την ανταπόκριση. Συγκεκριμένα, θα προσπαθήσω να αποδείξω πως το λεγόμενο «ένστικτο της επιβίωσης» δεν υπάρχει καν (ναι, καλά ακούσατε!), δεν υφίσταται, ότι πρόκειται για επινόηση και φαντασίωση των βιολόγων. Ως εκ τούτου, η επιβίωση δεν μπορεί να αποτελεί στόχο της έμβιας οργανικής ύλης.
Σκοπός και αποτέλεσμα
Ως αποτέλεσμα της εργασίας του, ένα εργοστάσιο βγάζει καπνό. Αυτό δε σημαίνει όμως πως ο σκοπός της ύπαρξης του εργοστασίου είναι να βγάζει καπνό: άλλο το αποτέλεσμα, κι άλλο ο σκοπός. Με τον ίδιο τρόπο, επειδή οι ενέργειες των ζώων οδηγούν επί το πλείστον, και αρκετά αποτελεσματικά, στην επιβίωση τους, βγάζουμε συχνά το συμπέρασμα πως η επιβίωση πρέπει να αποτελεί και το στόχο αυτών των ενεργειών. Πρόκειται όμως για λογικό σφάλμα, το ίδιο που έκανε κι ο Φρόιντ όταν είδε πως όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί εν τέλει πεθαίνουν, κι έβγαλε έτσι το συμπέρασμα πως ο θάνατος είναι ο τελικός σκοπός του κάθε έμβιου όντος:
Αν το θεωρήσουμε ως μια αλήθεια που δεν γνωρίζει εξαίρεση ότι οτιδήποτε είναι ζωντανό πεθαίνει για εσωτερικούς λόγους —γίνεται και πάλι ανόργανο— τότε θα συμπεράνουμε υποχρεωτικά ότι «ο σκοπός όλης της ζωής είναι ο θάνατος.»
Το αποτέλεσμα λοιπόν δεν πρέπει να εξισωθεί με τον σκοπό. Αν το λιοντάρι κυνηγά, δεν το κάνει απαραίτητα για να επιζήσει. Το κάνει γιατί το απολαμβάνει. Τα λιοντάρια που δεν απολάμβαναν το κυνήγι είχαν (ως αποτέλεσμα της φυσικής επιλογής) εκλείψει. Τα μόνα λιοντάρια που επιβίωσαν ήταν αυτά που τύχαινε να τους αρέσει να κάνουν ακριβώς αυτό που οδηγούσε στην επιβίωση τους. Τα λιοντάρια αυτά επιβίωσαν όχι γιατί οι αξίες τους έλεγαν «θέλω να επιβιώσω», αλλά επειδή οι αξίες τους έλεγαν «θέλω να κυνηγήσω», κι οι αξίες αυτές έτυχε να συμβάλουν θετικά προς την επιβίωση τους.
Η παραπάνω παράγραφος απαντάει και στο ερώτημα: «Αν σκοπός των έμβιων όντων δεν είναι η επιβίωση, τότε πώς και είναι τόσο ικανά στο να επιβιώνουν;» Η απάντηση είναι περιεκτική, και λέγεται φυσική επιλογή. Η φύση επιλέγει (όχι βέβαια συνειδητά!) τις αξίες εκείνες που ταυτίζονται με την επιβίωση, έτσι ώστε να δίνεται τελικά η εντύπωση πως οι αξίες αυτές στοχεύουν στην επιβίωση. Ένα λιοντάρι όμως δεν σκέφτεται την επιβίωση: απλά σκέφτεται πως θέλει να φάει το συγκεκριμένο ελάφι. Κι αν η αξία του να τρώει ελάφια δεν ήταν καλή για την επιβίωση του, τότε το συγκεκριμένο λιοντάρι θα αφανιζόταν, και θα έμενε αυτό του οποίου οι αξίες ταυτίζονται με την επιβίωση, κι εμείς θα συνεχίζαμε να λέμε πως σκοπός της ζωής είναι η επιβίωση. Η πραγματικότητα όμως είναι πως ο εσωτερικός κόσμος του έμβιου όντος που πεθαίνει θα ήταν ακριβώς ο ίδιος ακόμη κι αν επιβίωνε, και το αντίστροφο. Επεξεργαστείτε για παράδειγμα την εξής εικόνα:
Όταν κατά τη διάρκεια της βιομηχανικής επανάστασης στην Αγγλία τα καπνά των εργοστασίων άρχισαν να βάφουν τα δάση των κοντινών περιοχών σε χρώμα μαύρο, ο σκουρόχρωμος σκόρος ευνοήθηκε. Αυτό δε σημαίνει πως απ’ τη μια μέρα στην άλλη ο σκόρος έπαψε ξαφνικά να έχει κατάθλιψη και τον κατέλαβε παράφορος ενθουσιασμός για τη ζωή.
Και στις δύο περιπτώσεις ο «εσωτερικός κόσμος» (στο βαθμό που αυτός υπάρχει) του σκόρου είναι ολόιδιος, αυτό που διαφέρει είναι μόνο το περιβάλλον. Ο σκόρος επιμένει να κάνει ό,τι έκανε πάντοτε. Στην πρώτη περίπτωση, επειδή αυτό που έκανε πάντοτε οδηγεί στον αφανισμό του, λέγεται πως έχει αυτοκτονικές τάσεις, ενώ στη δεύτερη περίπτωση λέγεται πως τον διακατέχει το ένστικτο της επιβίωσης! Στην πραγματικότητα όμως, στην πρώτη περίπτωση απλά υπάρχει έλλειψη ταύτισης μεταξύ των αξιών του σκόρου και του κόσμου που τον περιτριγυρίζει, ενώ στη δεύτερη περίπτωση υπάρχει ταύτιση. Ως αποτέλεσμα ο δεύτερος σκόρος θα επιβιώσει, ενώ ο πρώτος θα αφανιστεί. Κι έτσι στον κόσμο γύρω μας θα βλέπουμε ζώα των οποίων οι αξίες ταυτίζονται με το περιβάλλον τους, και θα λέμε πως όλα αυτά τα ζώα κατέληξαν να έχουν τις αξίες αυτές διότι είχαν το λεγόμενο ένστικτο της επιβίωσης! Η αλήθεια είναι όμως πως απλά τα ζώα που επιβιώνουν είναι αυτά των οποίων οι αξίες τυχαίνει να συνάδουν με τον εξωτερικό κόσμο. Αυτό που έχουν από κοινού όλα τα ζώα δεν είναι το ένστικτο της επιβίωσης, αλλά η προσκόλληση στις όποιες αξίες τυχαίνει να έχουν. Όταν οι αξίες αυτές ταυτίζονται με τη ζωή τότε δίνεται η εντύπωση πως το ζώο επιδιώκει την επιβίωση, κι όταν συμβαίνει το αντίθετο τότε δίνεται η αντίθετη εντύπωση.
Θα ήταν ίσως αποδεχτό το λογικό αυτό σφάλμα αν όντως η επιβίωση συμβάδιζε πάντοτε με τις αξίες μας. Αυτό όμως δε συμβαίνει: κάποτε το ζώο επιλέγει να τερματίσει τη ζωή του. Γιατί άραγε να συμβαίνει κάτι τέτοιο, αν όντως ο σκοπός του είναι η επιβίωση! Τέτοια συμβάντα θα έπρεπε να αποτελέσουν σήμα κινδύνου για τους βιολόγους. Η πραγματικότητα είναι πως όταν οι αξίες αντιτίθενται στη ζωή, το ζώο πάντα θα επιλέγει τις αξίες του. Καθώς όμως, λόγω της φυσικής επιλογής, αυτό σπάνια συμβαίνει, σπάνια βλέπουμε τις αξίες ενός ζώου να συγκρούονται με τη ζωή.
Ό,τι μας αρέσει λοιπόν, ό,τι αποτελεί αξία για μας —το ποτό, το κυνήγι, το φαγητό, το σεξ, όλα αυτά και αμέτρητα άλλα— ομαδοποιούνται αυθαίρετα και στην ομάδα δίνεται ένα νέο όνομα: το ένστικτο της επιβίωσης. (Μα αν ζούσαμε σ’ ένα κόσμο όπου το ποτό, το κυνήγι, το φαγητό, το σεξ κτλ οδηγούσαν στην εξαφάνιση, αυτό θα σήμαινε πως πάψαμε να έχουμε ένστικτο επιβίωσης; Και τι αξία θα είχε μια τέτοια ζωή για μας;)
Είναι σα να λέμε πως το ανοσοποιητικό μας σύστημα έχει ως σκοπό του να μας κρατήσει υγιείς. Όχι: απλά τα ανοσοποιητικά συστήματα τα οποία είχαν «προτίμηση» για κάποιους συγκεκριμένους «εισβολείς» επιλέχθηκαν από την φύση, και γι’ αυτό είναι σήμερα μαζί μας.
Τις αξίες ή τη ζωή σου
Αν όντως η επιβίωση δεν αποτελεί στόχο, κι αν είμαστε προσκολλημένοι μόνο στις αξίες μας, τότε γιατί κάποιες φορές επιλέγουμε τη ζωή παρά τις αξίες μας; Γιατί τόσο συχνά παρατούμε κάτι που μας αρέσει (π.χ. τα γλυκά) για να εξασφαλίσουμε τη συνέχεια της ζωής μας (π.χ. επειδή είμαστε διαβητικοί);
Για τον ίδιο λόγο που η σαρανταποδαρούσα συνεχίζει να κινείται ακόμη κι όταν χάσει ένα πόδι της. Δηλαδή: για να σώσει τα άλλα τριάντα εννιά. Με άλλα λόγια, θυσιάζουμε την αξία μας όχι στο βωμό της επιβίωσης, αλλά στο βωμό των υπόλοιπων αξιών μας!
Σκεφτείτε το: Αν πραγματικά η επιβίωση ήταν ο μόνος στόχος σας, τότε δε θα σας πείραζε να ζήσετε ως κατσαρίδα, ως φυτό, ως κολοβακτηρίδιο. Οποιαδήποτε μορφή ζωής θα σας ήταν ικανοποιητική, αρκεί να ικανοποιείτο το ένστικτο της επιβίωσης.
Και πριν πείτε πως μόνο ο άνθρωπος είναι τόσο ιδιότροπος που προτιμά να πεθάνει για την ελευθερία του κτλ παρά να ζήσει σαν σκλάβος, σκεφτείτε και τα διάφορα ζώα τα οποία παθαίνουν κατάθλιψη στην αιχμαλωσία και αδυνατούν να αναπαραχθούν.
Φανταστείτε, επίσης, μια ομάδα εξερευνητών εξωγήινων που επισκέπτονται τη γη με σκοπό ν’ ανακαλύψουν αυτό που μας ωθεί. Υπάρχουν δύο επικρατούσες θεωρίες. Η μια λέει πως τα ζώα απλά έχουν κάποιες αξίες, οι οποίες όταν τυχαίνει να ταυτίζονται με την ζωή τότε οδηγούν στην επιβίωση. Η άλλη θεωρία λέει πως οι αξίες είναι δευτερεύων, πως στην πραγματικότητα ο λόγος που είμαστε τόσο καλοί στο να επιβιώνουμε είναι διότι έχουμε ως συνειδητό στόχο μας την επιβίωση. Η εξερευνητική αυτή ομάδα λοιπόν αποφασίζει να διεξάγει πείραμα με σκοπό να αποφασίσει ποια απ’ τις δυο αυτές θεωρίες είναι η σωστή. Για τους σκοπούς του πειράματος απαγάγουν διάφορα ζώα, τα οποία υποβάλλουν σε ελεγχόμενη «αντίκρουση αξιών», με άλλα λόγια τοποθετούν τα ζώα σε ένα ελεγχόμενο περιβάλλον στο οποίο αντιτίθενται στις αξίες τους μία-μία. Αν ισχύει η θεωρία που λέει πως ως στόχο μας έχουμε την επιβίωση, τότε όταν όλες οι αξίες του ζώου καταπατηθούν —όταν, με άλλα λόγια, το ζώο δε θα έχει κανένα απολύτως σκοπό ή λόγο για να ζήσει— αυτό θα εξακολουθεί να θέλει να ζει, έστω κι αν η ζωή εκπροσωπεύει γι’ αυτό το αντίθετο όλων των ιδανικών του. Αν, αντιθέτως, ισχύει η θεωρία που λέει πως η επιβίωση επιτυγχάνεται μόνον όταν οι αξίες του ζώου ταυτίζονται μ’ αυτά που πρέπει να κάνει το ζώο για να επιβιώσει, τότε θα δούμε πως το ζώο θα προτιμήσει τον θάνατο όταν η ζωή εναντιωθεί σε όλες του τις αξίες.
Με άλλα λόγια, αν η ζωή ήταν η κατεξοχήν αξία, τότε θα εξακολουθούσε να είχε αξία σ’ όλες της τις μορφές. Στην πράξη όμως βλέπουμε πως αυτό δε συμβαίνει. Όταν αφαιρέσουμε από τη ζωή κάθε ανθρώπινη αξία, κάθε αξία δηλ που κάνει τη ζωή πολύτιμη στα μάτια του ανθρώπου, τότε θα μείνει πολλή αξία στη ζωή: για πολλούς και διάφορους οργανισμούς η ζωή θα εξακολουθήσει να έχει αξία. Για τον άνθρωπο όμως η ζωή θα πάψει να έχει αξία, διότι αφαιρέθηκε από αυτήν κάθε ανθρώπινη αξία. Με άλλα λόγια, η ζωή είναι πολύτιμη μόνο εφόσον ταυτίζεται με τις αξίες μας, και παύει να είναι πολύτιμη μόλις συγκρουστεί με τις αξίες μας.
Όταν η αξία παίρνει πορεία αντίθετη μ’ αυτή της ζωής, δεν είναι η αξία που υποτιμάται, αλλά η ζωή. Αυτή ήταν στη βάση της κι η κριτική του Νίτσε εναντίον της χριστιανικής θρησκείας, αφού η χριστιανική θρησκεία κηρύττει αξίες τις οποίες μονάχα ο πνευματικός κόσμος μπορεί να ικανοποιήσει, κι ως αποτέλεσμα ο υλικός κόσμος ονομάζεται «κακός». Ο υλικός κόσμος αδυνατεί να ικανοποιήσει τις αξίες με τις οποίες ανατράφηκε ο χριστιανός, και γι’ αυτό ο χριστιανός βλέπει τον υλικό κόσμο ως άνευ αξίας, ειδικά όταν αντιληφθεί πως ο Θεός δεν υπάρχει. Ο χριστιανός γίνεται, τότε, σύμφωνα με τον Νίτσε, μηδενιστής, αφού γι’ αυτόν η αξία της ζωής ως έχει μηδενίζεται. Όπως δήλωσε ο Νίτσε με το γνωστό του αποφθεγματικό τρόπο:
Μηδενιστής είναι αυτός που λέει για τον πραγματικό κόσμο πως δε θα έπρεπε να υπάρχει, και για τον κόσμο που θα έπρεπε να υπάρχει πως δεν είναι πραγματικός.
Αν και δεν έχω εξαντλήσει τα επιχειρήματα υπέρ της ιδέας πως το ένστικτο της επιβίωσης δεν υπάρχει, για λόγους αναγνωσιμότητας θα σταματήσω εδώ, κι ελπίζω το παρόν άρθρο, αν δεν έπεισε, να αποτελέσει τουλάχιστο τροφή για σκέψη.
References
The Will to Power. Trans. Walter Kaufmann and R. J. Hollingdale. New York: Vintage Books, 1967, p. 318. (“[a] nihilist is a man who judges of the world as it is that it ought not to be, and of the world as it ought to be that it does not exist.”)
Φρειδερίκος Νίτσε. Έτσι μίλησεν ο Ζαρατούστρα. Μετάφραση Άρη Δικταίου. Αθήνα: Εκδόσεις «Δωδώνη», 1983, σελ. 168-9.
Storr, Anthony. Freud: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2001, p. 66. (“If we are to take it as a truth that knows no exception that everything living dies for internal reasons—becomes inorganic once again—then we shall be compelled to say that ‘the aim of all life is death’.”)